Evet, aynen böyle düşünüyorum. Çünkü, ortaya çıkış öyküsü de en az içindeki eserler kadar benzersiz ve hayret verici...
Müzeyi burada tek cümleyle özetlemeyeceğim tabii. Blogumun adından anlaşılacağı üzere; başta ''Çingene Kızı'' olmak üzere, görmeden hayranı olduğum olağanüstü betimlenmiş mozaik eserleriyle beni büyüleyen bu müzeyi olabildiğince detaylı anlatmaya çalışacağım. Ana sayfa için seçtiğim ilk görsel Zeugma Mozaik Müzesi kitapçığından. Mars Heykeli, Çingene Kızı ve en altta da mozaik taban ya da duvar döşemelerindeki mitolojik karakterlerden oluşmuş muhteşem bir karma!
Gaziantep'in Nizip ilçesinin 10 km uzaklıktaki Belkıs köyündeki Zeugma antik kentinin kalıntılarını keşfetmek üzere bölgeye gelen arkeologlar endişe içindeydiler. GAP kapsamında hayata geçecek bir proje olan Birecik Barajı'nın suları altında kalıp sonsuza dek kaybolma riskiyle karşı karşıya olan sıra dışı sanat eserlerini gün yüzüne çıkarmayı diliyorlardı. Tüm dünyayı ayağa kaldıran ve her biri ''şaheser'' diye nitelendirilen o eserler için zamana karşı yarışıp barajın suları yükselmeden ''kurtarabildikleri kadar kurtarma'' mücadelesi vereceklerdi.
Evet, Belkıs köyü eteklerinde unutulmuş bu antik kent, birkaç ay içinde sular altında kalacaktı. Kazı izinlerinin dışına çıkıp 5-6 gün daha isteyen ekip, en sonuncu kazıyla birlikte mozaik eserlerin o güne dek bulunmuş olan, dünyayı şaşkına çevirecek en güzel örneklerini ortaya çıkardı. Kurtarma kazılarıyla ortaya çıkarılan duvar ve taban mozaikleri bugün; kullanılan taşların (tessera) çok küçük olması, renklerin canlılığı, anatomik özelliklerin çok iyi vurgulanması ve her birinin birer yağlı boya tabloyu andırması nedeniyle mozaik sanatının bilinen en muhteşem eserleri olarak gösteriliyor.
Antik kent bir zamanlar Fırat'ın kıyılarında, Yunan ve Roma imparatorluklarının en gözde kentlerinden biriydi. Antakya'dan Çin'e uzanan tarihi İpek Yolu Zeugma'dan geçiyor, kent Fırat yoluyla oluşan bu geçitte önemli bir liman görevi üstleniyordu. Doğu ile Batı arasındaki büyük ticaret yollarının etkisiyle oldukça gelişmiş bir merkezdi. M.Ö. 300'de Büyük İskender tarafından Kommagene Krallığı'nın 4 büyük şehrinden biri olan kent M.Ö. 31'den itibaren tamamıyle Roma İmparatorluğu'na bağlandı ve ''köprü, geçiş '' anlamına gelen ''Zeugma'' adını aldı. GAP kapsamında inşa edilen Birecik Barajı'nda su tutulmaya başlamasıyla birlikte Türk ve yabancılardan oluşan ekipler tarafından antik kentin sular altında kalacak bölümlerinde yoğun kurtarma çalışmaları yapıldı. Kurtarma çalışmalarında gün ışığına çıkarılan ve her birinin birer şahaser olduğu ifade edilen mozaikler, duvar resimleri, Mars heykeli ve diğerleri Gaziantep Arkeoloji Müzesi'ne taşındı ve ziyaretçilerin ilgisine sunuldu. Eserler daha sonra 9 Eylül 2011 tarihinde Gaziantep'te açılan ve 1700 metrekarelik mozaik ile dünyanın en büyük mozaik müzesi olma özelliği taşıyan Zeugma Mozaik Müzesi'ne taşındı.
Oldukça etkileyici...
Zeugma Antik Kenti'nde kazılar başlayıncaya kadar bu gizemli kent gün ışığı görmedi, kimsenin haberi olmadı.Kazılarla ortaya çıkan muhteşem eserler ve mozaikler grafik sanatçılarına da ilham kaynağı oldu. Fransız Le Figaro Dergisi'nin grafikerleri A Bölgesi kazıları sırasında çektikleri fotoğrafa taban mozaiklerini foto montaj metoduyla ekleyince 1800 yıl öncesi Zeugma kenti bu şekilde ortaya çıkmış. Böylece bu muhteşem illüstrasyon Zeugma'nın ihtişamlı günlerini en güzel şekilde aktarmayı başarmış.
Şimdi o mozaiklere geçelim. Arkeologların inanılmaz kurtarma çalışmalarını anlatan BBC yapımı bir belgesel izlemiştim. O belgeselde anlatılanlar doğrultusunda ve de bulunan ilk mozaikle başlamalıyım. Pasiphae ve Daidalos Mozaiği ile...
Pasiphae ve Daidalos Mozaiği. 👇👇 Başlıyoruz!
Daidalos’un yaptığı işlerin resimlendiği taban mozaiği Belkıs (Zeugma) kentinde, ikinci yerleşim terasında Gaziantep Müzesi Başkanlığında Nantes Üniversitesi'yle yapılan katılımlı 1999 yılı kurtarma kazısında gün ışığına çıkarılmış. Bu mozaik Roma villasına ait yemek odasının taban mozaiği. Mozaikte altı figür mevcut. Soldan sağa: Oturan Pasiphae, ayakta duran kızı Ariadne, Daidalos’la sohbet eden Tropos, ahşap yontan İkaros. Sağ alt köşede Minos boğasının kesik başına ok tutan Eros, sağ üst köşede ise Labyrinthos sarayı yer alıyor.
Bu mozaikte dört mitolojik öykü anlatılmaktadır. 1-Minos boğasının öyküsü, 2- İlk uçan kişilerin öyküsü, 3-Testerenin icat edilme öyküsü, 4-Hırsız mimarın yakalanış öyküsü.
Zeugma’da Poseidon Villası’nın dinlenme odasının tabanında bulunan mozaiğin ana sahnesinde, Eros ile sevgilisi Psykhe’nin kavuşmaları resmedilmiş. Eros “aşk”ı, Psykhe ise “ruh”u temsil ediyor. Psykhe, Miletos kralının kızıdır ve çok güzel olduğu için Tanrıça Aphrodite onu kıskanır, bir dağa bırakılmasını ve bir ejderle evlenmesini ister. Bu görevi de Eros’a verir. Ancak Psykhe’ye âşık olan Eros onu saklar ve geceleri gizlice sevgilisini görmeye gider. Kimliğini saklayan Eros, Psykhe’den merak etmemesini ister. Psykhe ise dayanamaz, bir gece uyurken yüzüne bakar ve sevgilisinin Eros olduğunu görünce heyecanlanır, uyanan Eros küser ve gider. Psykhe ayrılık ve aşk ateşiyle yanar, hem de kıskanç Aphrodite’nin eziyetiyle acı çeker. Eros ve Psykhe, Zeus’un araya girmesiyle kavuşur. Mozaik 2. yüzyıl sonu ile 3. yüzyıl başlarına ait.
Euphrates Zeugma’da sekizgen sığ bir havuzun taban mozaiğine işlenmiş. Bu mozaikte Euphrates bir divan üzerine hafif yatar vaziyette. Dirseğinin altındaki testiden Fırat akmakta ve suyla buluşan topraktan yeşillikler fışkırmaktadır. Sol elinde bir dal tutar. Gövdesinin üstü çıplak, ayak ucunda bir ağaç mevcuttur. Bu mozaik Belkıs/ Zeugma Mezarlıküstü mevkiinde 2000 yılında kurtarma kazısında Roma villasının havuzlu koridorunda Fırat Nehri tanrılarıyla birlikte gün ışığına çıkarılmış. Bu koridorda iki sığ havuz yer alıyor. Efsaneye göre Fırat Nehri’ne adını veren Euphrates’in Aksurtas adında bir oğlu vardı. Bu delikanlı bir gün annesinin yanında uyuyordu. Euphrates, karısının yanında uyuyan öz oğlunu yabancı bir erkek zannederek öldürür. Euphrates sonra bu acı hatasını farkeder ve kendisini Medos ırmağına atarak ölür. O günden beri Medos ırmağının adı Euphrates (Fırat) olarak söylenir.
Roma’da eski İtalya’nın tanrıçası Venüs’le özdeşleştirilen aşk tanrıçası. Doğuşu konusunda iki farklı tradisyon vardır. Bazen Zeus’la Dione’nin kızı sayılır, bazen de Ouranos’ un kızı olarak kabul edilir. Buna göre, Ouranos’un, Kronos tarafından kesilen cinsel organları denize düşmüş ve bu tanrıçayı (dalgalardan doğan kadın veya “Tanrının tohumlarından doğan kadın”) halk etmiştir. Aphrodite, denizden çıkar çıkmaz, Zephyroslar tarafından önce Kythira’ya, sonra da Kıbrıs kıyılarına götürüldü. Orada Mevsimler tarafından karşılandı, giydirildi, süslendi ve ölümsüzler alemine götürüldü.
Gaziantep Müzesinin 1998 yılında Belkıs/Zeugma Kelekağzı mevkiinde yaptığı kurtarma kazısında gün ışığına çıkarılmıştır. Akratos ve Euphrosyne klineye oturmuş, Akratos geyik başlı içki kabından (Riton) Euphrosyne'nin kadehini doldurmaktadır. Solda iri içki kabı krater yer alır. Euphrosyne sevinç neşe anlamına gelir. ''Göze hoş olanı simgeleyen, parlaklık, ısıltı, güzellik'' anlamına gelen üç güzellerden biridir. Zeus ile Eurynome'nin kızıdır. Akratos ise kadınlar karşısında aciz erkeği betimleyen bir tanrıdır.
Havuz zemini veya yemek odası tabanı olduğu tahmin edilen bu mozaikte denizlerin en önemli tanrıları tasvir edilmiştir. En üstte Hippocam adı verilen ön tarafı at, arkası balık olan yaratığın üzerinde Posseidon görülmektedir. Posseidon'un elinde üç dişli dirgen bulunuyor. Mozaiğin alt kısmında ise yine bir deniz tanrısı olan Oceanos ve denizlerde dişiliği sembolize eden Tethys resmedilmiştir. Mozaiğin diğer alanları çeşitli deniz yaratıkları ile süslenmiştir.
Akhilleus'un Troya savaşına katılmasını istemeyen annesi ve babası O'nu Skyros adasına, Kral Lykomedes'in sarayına gönderir. Akhilleus burada kadın kıyafetleri giyerek sarayda yaşayan Lykomedes'in diğer kızlarının arasına karışır. Ancak ilerleyen günlerde Akhilleus'un Troya seferine katılmaması halinde Troya'nın alınamayacağı kehanetleri üzerine Odysseus onu aramaya başlar. Akhilleus'un savaşçı ruhunu çok iyi bilen Odysseus Kral Lykomedes'in sarayına akıllıca bir plan yaparak gider. Gezgin bir satıcı kılığında Lykomedes'in haremine girer. Kızların önüne birbirinden albenili kumaş ve kadın eşyaları ile birlikte birkaç silah koyar. Haremdeki bütün kadınlar takı ve kumaşlarla ilgilenirken, kadın kıyafetleri içindeki Akhilleus dayanamayarak kılıç ve kalkanı eline alır ve kullanmaya başlar. Odysseus'un planı tutmuştur ve Akhilleus'un gerçek kimliği ortaya çıkmıştır. Zeugma'dan çıkarılan bu mozaikte işte tam bu an tasvir edilmektedir.
Fırat ile ilgili tanrıları batı bitişiğinde kare sığ bir havuz içinde buğday başakları ve çiçeklerle taçlandırılmış, sol omuzu üzerinde bereket boynuzu olan Toprak ve ürün tanrısı olan Demeter büstünün olduğu mozaik yer alır. Burada mozaik ustası önce suyu Fırat nehir tanrılarının olduğu havuzdan geçirip sonra bolluk ve bereket tanrıçası Demeter’in olduğu havuza ileterek Fırat’ın çevresine sunduğu bolluk ve bereketi tasvir edip, ürün ve üreten denklemini kurmuştur. Ayrıca, Demeter büstü sırasıyla sekizgen kuşak, sekizgen dalga kuşağı, doksan derece döndürülerek iç içe geçirilen iki eşkenar dörtgen ve bu dörtgenlerin sekiz köşesi aralarında sekiz balta betimi bulunan bezeklerin merkezindedir. Sekiz sayısının geometrik bezeklerle verildiği bu kompozisyon köşeleri ışkın süren bitkisel bezekli kare içine yerleştirilen dairevi bir kuşakla çevrilir. Bu panodaki sekiz sayısı Demeter’in kızı Persophone ile ilişkili olmalıdır. Çünkü Zeus Persophone’nin yılın üçte ikisini (sekiz ay) yani çiçek açma ve meyve zamanını, annesi Demeter’in geri kalan üçte birini yani kışı da kocası Hades’in yanında geçirmesi kararlaştırmıştır. Demeter tapımında da (efsanesinde) Persephone’den ayrılmaz. Bu anne kıza “ilk tanrıça” da denir. Bu sebeplerle anne kız Belkıs/ Zeugma mozaiklerinde de birbirinden ayrılmamış olup, burada Persophone sekiz sayısı kuralına göre yerleştirilen geometrik bezeklerle temsil edilmiştir.
Sirenlerden biridir. Aslen Phrygia'lı bir delikanlı olan Metiokhos ve kendisi gibi Phrygia'lı olan Parthenope ölümsüz aşkları ile ünlüdür. Mezarı Napoli’de gösteriliyordu. Kız kardeşleriyle birlikte kendini denize attı; dalgalar cesedini Napoli sahillerine sürükledi. Napoli sahillerinde onun için bir anıt dikildi. Efsanenin başka bir versiyonuna göre, Parthenope aslen Phrygia’lı bir genç kızdı. Metokhos’a aşık oldu, ama evvelce etmiş olduğu beraket yeminini O’nun uğruna bozmayı da içine sindiremiyordu. Parthenope tutkusundan dolayı kendini cezalandırdı. Saçlarını kesti, gönüllü olarak Campania’ya sürgüne gitti ve orada kendini Şarap Tanrısı Dionysos’a adadı (İtalya’nın Napoli kenti Grekçe Parthenope adını bu efsaneden almıştır). Ancak cismani aşka yüz çevirenleri Aphrodithe asla affetmezdi. Bu yüzden onu kuş vücutlu kadın başlı deniz ifriti olarak tanımlanan Siren’e çevirdi.
Antik çağlarda Akdeniz haricindeki dünyadaki bütün açık denizlerin tanrısı olan Oceanos, denizdeki dişi unsuru sembolize eden Tethys ile birlikte yaşar. Dünyadaki bütün ırmakların ve nehirlerin Oceanos ve Tethys'ten meydana geldiğine inanılır. Zeugma'dan çıkarılan ve villalardan birinin havuz tabanı olduğu tahmin edilen bu mozaikte de Oceanos ve Tethys deniz canlılarıyla çevrelenmiş olarak betimlenmiştir. Mozaikte ayrıca yunuslara binen veya balık tutan eroslara da rastlanmaktadır.
Europa, Suriyeli çok güzel bir kızdı. Öyle ki parlak teni göz alıcı bakışı ile dillere destan olmuştu. Eğlenceyi ve gezmeyi çok severdi. Sabahtan akşama kadar tüm vaktini kırlarda deniz kıyısında arkadaşları ile birlikte gezerek geçirirdi. Gene böyle bir gün, deniz kenarındaki bahçelerden birinde arkadaşları ile çiçek toplarken Zeus, Europa'yı gördü. Onun güzelliği baş tanrının aklını başından almıştı. Karısı Hera'nın haberi olmadan güzel Suriyeliye yaklaşabilmek için altın rengi bir boğa şekline girdi ve kızların çiçek topladıkları bahçenin etrafında gezinmeye başladı. Kızlar boğadan korkmak bir yana onu çok sevimli bulmuşlardı. Ona yaklaşarak sevmeye başladılar. Güzel Europa ona yaklaştığı anda boğa yere yatarak kızın ayaklarına kapandı. Europa boğanın sırtını okşayarak yavaşça üzerine oturdu.Tam arkadaşları da ona katılacakken boğa birden ayaklandı ve sırtında Europa ile denize doğru koşmaya başladı. Deniz kenarına vardığında azgın dalgaların hepsi durulmuştu. Boğa dalgaları yararak, denizde kumlu bir ovada koşuyormuş gibi hızla oradan uzaklaştı.
Bir süre sonra kıyıya vardıklarında Zeus genç kızı bir çınarın gölgesine bıraktı ve boğa şeklinden sıyrılarak tekrar tanrı şekline döndü ve ona kendisini tanıttı. Horalar aceleyle Zeus ve Europa için bir yatak hazırladılar. Bu birleşmenin yapıldığı yere gölge saldığı için o günden beri çınar ağacı yapraklarını hiç dökmez. Kirid kralı Minos bu birlikteliğin sonucunda doğmuştur.
Müzede Çingene Kızı'yla ilgili panoda verilen bilgiler şöyle:
''Mozaiğin en ilgi çekici yanı kendisine bakanı her yönden takip etmesidir. Mozaikte Çingene Kızı'nın bakışlarını etkin kılmak için özel bir teknik kullanılmıştır. Yüzündeki sevinç ve hüznü aynı anda yansıtması da portre sanatında ulaşılan noktayı göstermektedir. Eser, Hellenistik Dönem resim sanatında ''üç çeyrek bakış'' olarak ifade edilen teknikle yapılmıştır. Bu teknik resim sanatında büyük sanatçılar tarafından kullanılmıştır. Leonardo da Vinci'nin Mona Lisa resmi bu teknikle yapılan bir örnektir. Bu özellikleri nedeniyle eser Zeugma ve Gaziantep'in sembolü haline gelmiştir.''
* * *
Mozaiklerdeki mitolojik öyküler için kaynak: Mehmet ÖNAL (Gaziantep Müzesi Arkeoloğu)